برنامه زنان پیشگام علم، نوآوری و فناوری

در هفته پژوهش، زینب حمیدزاده، مشاور بانوان معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری، موانع موجود برای حضور بانوان در عرصه پژوهشی را تشریح کرده که در روزنامه فرهیختگان نیز منتشر شد. متن زیر مقاله منتشر شده در این روزنامه هست که دید خوبی به سیاستگذاران این حوزه می‌دهد تا تصمیم ‌های لازم را برای از بین بردن موانع بگیرند.

هفته پژوهش فرصتی برای آسیب‌شناسی

هفته پژوهش پرفایده است؛ نه به جهت برگزاری مراسم و همایش‌ها و تقدیرها. برون‌داد یک سال تلاش پژوهشگران است که در جای خود لازم است و قابل احترام. اما هفته پژوهش پرفایده است، از این جهت که باعث می‌شود تصمیم‌سازان و مسئولان کشور یک هفته نگاه خود را به سوی امر پژوهش بچرخانند و در مورد آن بیندیشند. صحبت در حوزه پژوهش و فواید و مشکلات و کاستی‌هایش بسیار است؛ اما نگارنده قصد دارد زاویه دیگری را مطرح کند. همه واقفیم که در 40 سال گذشته آمار زنان تحصیلکرده رشد چشمگیری داشته است؛ اما این آمار بین زنان هیئت‌علمی دانشگاه و زنان کسب‌وکار‌های موفق چنگی به دل نمی‌زند. در مدتی که نگارنده با معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری همکاری داشته است، همیشه یکی از مهم‌ترین موضوع‌های مورد بررسی، آسیب‌شناسی و تلاش برای حل این ناهمگونی بوده است.

بررسی‌های گروه پژوهشی فعال در این زمینه نشان داد برخی بانوان بعد از فارغ‌التحصیلی نقش خانوادگی خود را رها کرده و به سمت نقش اجتماعی می‌روند یا برعکس، نقش اجتماعی و رسالت تخصصی خود را رها کرده و به مسائل خانواده می‌پردازند. این دوگانه‌ای است که به دلیل عدم توجه سیاستگذاران و جامعه، پیش‌روی اکثر بانوان ایرانی است. اگرچه خانواده در انتخاب عموماً اولویت اول است، اما باید راه‌های دیگری حداقل پیش‌روی بانوان متخصص و نخبه قرار داد تا جامعه از این سرمایه‌های انسانی بالقوه محروم نماند. بی‌تردید یکی از این راه‌های جایگزین امر پژوهش است. یعنی می‌توان مادرانی را که به دلیل مسئولیت‌های مادری فرصت کاری کمتر یا غیرمنظمی دارند، به سمت امر پژوهش سوق داد. اما این سوق دادن به زیرساخت‌هایی نیاز دارد که متأسفانه هنوز فراهم نشده‌اند. در ایران همچون بسیاری از کشورهای جهان، پژوهشگری به عنوان شغلی مستقل کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. اغلب پژوهشگران نیز در وابستگی استخدامی با دانشگاه‌ها یا مراکز پژوهشی شناخته می‌شوند؛ این درحالی است که در کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی نه‌تنها پژوهشگری به‌عنوان یک شغل مستقل به رسمیت شناخته می‌شود، بلکه میانگین درآمدی مناسبی هم در جامعه دارد.

دغدغه ذهنی نگهداری از فرزندان

برای سوق دادن مادران به امر پژوهش باید این مشکل‌های ساختاری را برطرف کرد و مراکز تحقیقاتی باید زیرساخت پذیرش پژوهشگران مستقل را داشته باشند. در کنار این، اعتبارات مالی تخصیص داده شده به پژوهش‌ها نیز باید از حوزه صرف اعضای هیئت‌علمی یا دانشجویان دانشگاه به پژوهشگران مستقل بسط داده شود. علاوه بر این باید دغدغه‌های نگهداری فرزند نیز برای مادران پژوهشگر برطرف شود. اگرچه مادران پژوهشگر می‌توانند بخشی از کار خود را به صورت دورکاری و از منزل در کنار فرزندانشان انجام دهند؛ اما ضرورت تأسیس مراکز نگهداری ساعتی یا روزانه فرزندان به همراه امکانات آموزشی و تفریحی برای تحقق این امر بیش از گذشته احساس می‌شود.

ساعت‌هایی را که مادران برای حضور در جلسه‌ها و همایش‌ها مجبور به ترک خانه هستند، نباید دغدغه شرایط فرزندان را داشته باشند و لازم است با خیالی آسوده به پژوهش بپردازند. همچنین می‌توان مراکز کار اشتراکی مناسب را برای مادران در شهرهای بزرگ کشور ایجاد کرد تا هم به مادران پژوهشگر مستقل فضای کاری غیر از منزل ارائه دهد و هم در کنار فضای کار، فضای نگهداری فرزند را نیز داشته باشد. نمونه این طرح در معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در قالب مرکز نوآوری تخصصی بانوان (مانا)، راه‌اندازی شد و در شهریور ماه سال جاری مورد بهره‌برداری قرار گرفت.

رفع تبعیض‌ها الزامی است

مشکل بعدی که جامعه باید با حل آن امر پژوهشگری مادران را تسهیل کند، رفع تبعیض‌هاست. آمار تحصیلات تکمیلی نشان می‌دهد که بانوان در کارشناسی‌ارشد برتری بیشتری نسبت به مردان دارند. اما در مقطع دکتری که میدان پژوهشگری است، کاهش چشمگیر پذیرفته‌شدگان زن مشاهده می‌شود. باید مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی در جذب دانشجویان دکتری و همچنین پژوهشگران همکار با فهم شرایط مادران، از پذیرش مادران نهراسند و مطمئن باشند اگر شرایط برای مادران فراهم شود، در خروجی پژوهشی‌شان با بقیه تفاوتی وجود نخواهد داشت. این موارد فقط برخی راهکارهای عملیاتی برای زمینه‌سازی حضور زنان فارغ‌التحصیل دانشگاهی در ساختار پژوهشی کشور و هرز نرفتن سرمایه‌گذاری عظیم صورت گرفته برای استفاده از توان این بخش مهم از نیروی انسانی فعال کشور است. بی‌تردید این مهم نیازمند توجه بیشتر سیاستگذاران و مدیران اجرایی کشور است. به امید فراهم شدن شرایط حضور بانوان در عرصه‌های پژوهشی و مشاهده ارتقای جایگاه علمی و پژوهشی کشور ... .